upsarg in hindi vyakaran | उपसर्ग की परिभाषा और प्रकार

upsarg in hindi vyakaran (उपसर्ग इन हिंदी व्याकरण)

upsarg in hindi vyakaran: आज के लेख में हम आपको उपसर्ग के बारे में विस्तृत जानकारी प्रदान करने वाले है।  इससे जुड़े प्रश्न अक्सर परीक्षा में पूछे जाते है। upsarg in hindi vyakaran

 

और अगर आप प्रतियोगी परीक्षा की तयारी कर रहे है तो उसके लिए भी यह जरूर टॉपिक है। चलिए देखते है की उपसर्ग किसे कहते है और इसके कितने भेद होते है। 


upsarg

उपसर्ग ( Upsarg ) की परिभाषा

किसी शब्द के पूर्व जुड़ने वाले शब्द या शब्दांश को उपसर्ग कहते है। या ऐसे शब्द जो किसी शब्द या शब्दांश के आगे जुड़ कर उसके अर्थ में परिवर्तन कर देते है उन्हें उपसर्ग ( Upsarg ) कहते है।


नया शब्द बनाने के लिए कोई शब्द या शब्दांश किसी शब्द के आगे लगाया जाता है तो उस जुड़ने वाले शब्द या शब्दांश को उपसर्ग ( Upsarg ) कहा जाता है।


हिंदी भाषा  22 उपसर्ग होते है। अ, अनु, अप, वि आदि उपसर्ग है।


"नहीं" के अर्थ में या स्थान पर हम "अ " उपसर्ग का प्रयोग करते है

 

उपसर्ग ( Upsarg ) के उदाहरण


उपसर्ग   +   मूलशब्द    =   नवशब्द


परा      +  जित       =  पराजित


परा      +  धीन       =  पराधीन


परी      +  श्रम        =  परिश्रम


परी      +  मीती      =  परिमिती 


प्र        +  हार         =  प्रहार


प्र        +  भाव        =  प्रभाव


प्रति     +  कूल       = प्रतिकूल


अनु    +  कूल        = अनुकूल


प्रति    +  दिन        = प्रतिदिन


आ    +  हार          =  आहार


अध:   +   पतन      = अध:पतन


अंतः   +   पुर         = अंतःपुर


अध:  +  गति         = अधोगति


तत्   +   सम         = तत्सम


तत्   +  मय          = तन्मय


अन   +  अंत         = अनंत


अन  +   अर्थ        = अनर्थ


दुः   +   कर्म         = दुष्कर्म


दुः  +   आचार      = दुराचार


निः  +   शुल्क      = निशुल्क


परा   +   जय       = पराजय


परा  +   क्रम       = पराक्रम


परि  + जन         = परिजन


परि  + भ्रमण      = परिभ्रमण


प्र + बल         = प्रबल


प्र + योग        = प्रयोग


प्रति + ध्वनि     = प्रतिध्वनि


प्रति + फल     = प्रतिफल


अंतः + करण    = अंतःकरण


अंतः + रंग       = अंतरंग


उपसर्ग (upsarg ) के प्रकार

उपसर्ग चार प्रकार के होते है जो की निम्नलिखित है :-

  • हिंदी भाषा के उपसर्ग
  • संस्कृत भाषा के उपसर्ग 
  • उर्दू और फ़ारसी भाषा के उपसर्ग
  • उपसर्ग के सामान प्रयोग होने वाले संस्कृत के अव्यय

 

हिंदी भाषा के उपसर्ग


सर्वाधिक प्रचलित उपसर्ग हिंदी भाषा के निम्नलिखित है :-


उपसर्ग                अर्थ                             हिंदी उपसर्ग से बने शब्द


अन               निषेध, बिना, नहीं              अनकहा, अनदेखा, अनसुना, अनपढ़, अनजान,  

                                                               इत्यादि।

 

अध                आधा                               अधपका, अधमरा, अधनंगा, अधजला, इत्यादि।

 

बिन              बिना, निषेध, अभाव            बिनबुलाये, बिनब्याहा, बिनजाने, बिनखाया,

                                                               इत्यादि।

 

भर              भरा हुआ, पूरा                      भरपूर, भरपेट, भरमार  इत्यादि।

 

चौ                   चार                                  चौपाई, चौबारा, चौराहा, चौमुखी, चौपड़,

                                                                  इत्यादि।

 

ति                   तीन                                  तिकोना, तिपाई, तिरंगा, तिगुना, तिमाही

                                                                 इत्यादि।

  

दु                    दो                                    दुगुना, दुबारा, दुबला, दुधारू, दुनाली,

                                                                 इत्यादि।

 

पर                  दूसरा                                 पराया,परहित, परलोक, परोपकार,  इत्यादि।

 

सम                  बराबर                              समकोण, समान, समबाहु, समदर्शी, इत्यादि।

  

उन                एक कम                             उनतीस, उनतालीस, उनसठ, इत्यादि।

 

औ             बुरा, नीचे,  हीन,                      औसर, औसान, औघड़ इत्यादि।

 

क                 बुरा                                      कुचैला, कुचक्र, कपूत इत्यादि।

 

नाना           विभिन, अलग-अलग                           नानारूप इत्यादि।

 

कु                  बुरा                                       कुपुत्र, कुचक्र, कुरूप  इत्यादि।

 

आप                स्वयं                                        आपसुनी इत्यादि।

 

का                बुरा, नीच                                    काजल, कायर इत्यादि।

 

चिर               देर तक                                    चिरायु, चिरपरिचित  इत्यादि।

 

न/नि             अभाव, विशेष                         निकम्मा,नास्तिक, निगोड़ा,नकुल, 

                                                                       इत्यादि।

 

बहु                   बहुत                                     बहुवचन इत्यादि।

 

संस्कृत भाषा के उपसर्ग


संस्कृत भाषा के सर्वाधिक प्रचलित उपसर्ग निम्नलिखित है :-


उपसर्ग                 अर्थ                            संस्कृत भाषा से बने शब्द


 दुस्/दुष्            कठिन, बुरा                     दुष्प्रभाव, दुष्परिणाम, दुष्कर्म।

 

 अन्                  अभाव                             अनेक, अनन्त।

 

सु                     सरल, अच्छा                    सुचरित्र, सुगंध,सुपुत्र, सुकर्म।

 

निस्                  बिना, निषेध                      निराकार, निरपराध।

 

सम्                  साथ,पूर्ण,शुद्ध                  सम्मान,सम्पूर्ण, संबंध,संभव, सम्मुख,

                                                               समाचार,सम्मोह, संज्ञा।

 

प्रति                  ओर,विपरीत                   प्रतिबन्ध,प्रतिदिन,प्रतिज्ञा, प्रतिघात।

 

वि                    भिन्न, अभाव                    विनाश, विजय, विघटन,विलोचन,वियोग।

 

 प्र                     अधिक                           प्रसिद्ध,प्रभाव, प्रचार,प्रस्तुत, प्रबल।

 

आ                    से, उल्टा,समेट                आक्रमण,आतंक, आचरण,आकांक्षा,

                                                                 आकर्षण,आकाश,आरंभ।      

 

उत्                    उँचा, श्रेष्ठ                        उद्देश्य,उत्पन्न,उन्नति, उद्घाटन।

 

 उप                    निकट,सहायक               उपयोग, उपदेश, उपस्थिति, उपहार,

                                                                     उपसर्ग, उपभेद।

 

दुर्                     बुरा, विपरीत                    दुराचार, दुर्गंध, दुर्भावना, दुर्गुण।

 

नि                        विशेष                            निष्ठा, निरोध, नियंत्रण, नियुक्ति, निवास,

                                                                    निधन, नियोजन।

 

निर्                    बिना                                 निरादर, निरस्त, निर्बल, निर्जल।

 

परा                    पीछे,परे                            पराक्रम, परावर्तन, पराभव।

 

परि                   चारों ओर                           परिक्रमा, परिमाण, परिजन, परिधि,

                                                                   पर्याप्त, परिणय।

 

अति                    अधिक, ऊपर                   अत्याचार, अतिरिक्त, अतिकाल।

 

अधि                    ऊपर, श्रेष्ठ                         अधिकार, अधीन, अध्यक्ष, अधिगम।

 

अनु                       समान                              अनुज, अनुभव, अनुसार, अनुमान।

 

अभि                   पास, ओर                          अभिज्ञान, अभ्यास, अभिप्राय,

                                                                      अभिवादन, अभिमान।

 

अव                     हीन, नीचा                          अवगुण, अवसाद, अवज्ञा, अवलोकन,

                                                                     अवकाश, अवतार।

 

अप                    विपरीत, बुरा                        अपमान, अपराध, अपशब्द, अपहरण,

                                                                        अपशकुन, अपभ्रंश। 

 

उर्दू और फ़ारसी भाषा के उपसर्ग

 

उर्दू और फ़ारसी भाषा के सर्वाधिक प्रचलित उपसर्ग निम्नलिखित है :-

 

उपसर्ग              अर्थ                        उर्दू और फ़ारसी भाषा के उपसर्ग


कम               हीन,न्यून,थोड़ा               कमउम्र, कमज़ोर, कमबख़्त।

 

हर                  प्रत्येक                          हररोज़, हरएक,हरदिन, हरसाल, हरवक्त।

 

हम                साथ,सामान                   हमसफ़र, हमउम्र, हमराज़।

                            

सर                 अच्छा                           सरहद, सरपंच, सरकार।

 

ला                   बिना,रहित                   लाजवाब, लाइलाज, लापरवाह।

                         

ना                    बिना,रहित                   नाकाम, नादान, नाबालिग़, नालायक़।

 

ब                  सहित,अनुसार                 बशर्त, बखूबी, बगैर, बनाम।

 

बद                बुरा                                 बदमाश, बदज़ात, बदहवास, बदचलन।

 

बा                अनुसार                             बादब, बाक़ायदा।

 

बे                  रहित,बिना                        बेहद, बेवक़्त, बेवकूफ़, बेचारा, बेसिर।

 

गैर                 रहित                               ग़ैर-हाज़िर, ग़ैर-जवाबी, ग़ैर-सरकारी।

 

खुश                  अच्छा                            ख़ुशहाल, ख़ुशबू, खुशख़बरी, ख़ुशक़िस्मत।


prefix meaning in hindi, prefix in hindi, upsarg ki paribhasha, upsarg kise kahte hain, hindi main kitne upsarg hote hain. 




यह भी पढ़े :- 

उपसर्ग

प्रत्यय किसे कहते है


Tags

#buttons=(Accept !) #days=(20)

Our website uses cookies to enhance your experience. Learn More
Accept !